2500 năm trường tồn bất diệt: Quân tử và tiểu nhân trong mắt Khổng Tử
Ban đầu, quân tử và tiểu nhân dùng để phân biệt quý tộc và thường dân, mang ý nghĩa phân chia giai cấp, không hàm chứa ý nghĩa về đạo đức. Ví dụ như đại biểu của phái Pháp gia thời Xuân Thu là Quản Trọng đã nói: "Con của thợ thủ công mãi mãi là thợ thủ công, con của nông dân mãi mãi là nông dân", nhấn mạnh sự cha truyền con nối về giai cấp, không thể thay đổi.
Quản Trọng và Khổng Tử sống cách nhau khoảng 170 năm. Đến thời Khổng Tử sáng lập học thuyết Nho gia, ông chủ trương người có tu dưỡng phẩm đức là quân tử, ngược lại là tiểu nhân. Trong cuốn sách Luận Ngữ gồm 20 thiên, từ đầu đến cuối đều xuyên suốt rất nhiều luận thuật về quân tử và tiểu nhân, hai cụm từ này lần lượt xuất hiện tới 24 lần và 107 lần.
Quân tử và tiểu nhân”từ thân phận giai cấp đã trở thành khái niệm về tiêu chuẩn đạo đức của Nho gia. Lý tưởng quân tử và các giá trị Nho gia về nhân, nghĩa, lễ do Khổng Tử đề xướng đã tồn tại vững chắc suốt 2500 năm. Vậy Khổng Tử đã phân định sự khác biệt giữa hai loại người này như thế nào?
Khổng Tử nói: "Ta muốn nhân, thì nhân liền đến". Câu này có nghĩa là, người quân tử và kẻ tiểu nhân về cơ bản khác nhau về phẩm chất đạo đức, người quân tử là người muốn nhân. Khổng Tử cho rằng có mười tiêu chuẩn để phân biệt quân tử và tiểu nhân.
1. Khí độ khác nhau
Quân tử thản đãng đãng, tiểu nhân trường thích thích. (Luận Ngữ - Thuật Nhi) Người quân tử tâm hồn quang minh lỗi lạc, thần định khí nhàn. Kẻ tiểu nhân so đo tính toán, lo được lo mất, thường xuyên cau mày ủ mặt.
Khí độ của người quân tử luôn luôn trong sáng như trăng rằm, bất luận đắc ý hay gian nan, đều tự nhiên là khoáng đạt, lạc quan mà không mù quáng, đối với người khoan dung, không có oán hận, cho nên có thể ngẩng đầu không thẹn với trời, cúi đầu không hổ với đất. Trong lòng kẻ tiểu nhân vĩnh viễn có chuyện, không phải là cảm thấy người khác có lỗi với mình,
2. Kết giao bạn bè khác biệt
Quân tử chu nhi bất tỷ, tiểu nhân tỷ nhi bất chu. (Luận Ngữ - Vi Chính) - Người quân tử hòa đồng với mọi người nhưng không cấu kết bè phái, kẻ tiểu nhân thì cấu kết bè phái nhưng không hòa đồng với mọi người.
Người quân tử dù kết giao với ai cũng đối xử công bằng, không phân biệt đối xử, không lập bè kết phái. Kẻ tiểu nhân lại luôn thích kết bè kết phái với những người cùng chí hướng, bài xích người khác, cấu kết làm việc tư.
3. Tiêu chuẩn khác nhau
Quân tử dụ ư nghĩa, tiểu nhân dụ ư lợi. (Luận ngữ - Lý Nhân) - Người quân tử coi trọng đạo nghĩa, còn kẻ tiểu nhân chỉ coi trọng lợi ích.
Khi gặp vấn đề, hoặc đứng trước lựa chọn, người quân tử sẽ trước hết lấy tiêu chuẩn đạo nghĩa để cân nhắc, cuối cùng mới đưa ra quyết định; còn kẻ tiểu nhân khi gặp chuyện trước tiên nghĩ đến là làm sao để kiếm lợi, đây là điểm khác biệt lớn nhất giữa quân tử và tiểu nhân khi suy xét vấn đề hoặc đưa ra lựa chọn.
4. Quan điểm về đúng sai khác nhau
Quân tử thành nhân chi mỹ, bất thành nhân chi ác. Tiểu nhân phản thị. (Luận Ngữ - Nhan Uyên) - Người quân tử thành toàn việc tốt của người khác, không tiếp tay cho việc xấu của người khác. Kẻ tiểu nhân thì ngược lại.
Người quân tử có phẩm chất đạo đức cao thượng có lòng nhân ái, đối với việc của người khác, phàm là việc phù hợp với đạo nghĩa, người quân tử không chỉ vui mừng khi thấy người khác thành công mà còn sẵn lòng giúp đỡ họ trong khả năng của mình để đạt được mục tiêu tốt đẹp, thúc đẩy sự tiến bộ và thành công của họ. Nhưng nếu là việc không phù hợp với đạo nghĩa, vi phạm đạo đức và pháp luật, người quân tử nhất định sẽ không tiếp tay cho việc xấu, làm tay sai cho kẻ ác.
5. Ngôn hành bất đồng
Quân tử hoà nhi bất đồng, tiểu nhân đồng nhi bất hoà. (Luận ngữ - Tử Lộ) - Người quân tử hòa hợp nhưng không đồng nhất, kẻ tiểu nhân đồng nhất nhưng không hòa hợp."
Người quân tử có thể dùng đạo nghĩa để bao dung những ý kiến và suy nghĩ khác biệt, tạo nên bầu không khí hài hòa; kẻ tiểu nhân quen thói nịnh bợ, a dua theo ý kiến của người khác, nhưng lại khẩu phật tâm xà.
Người quân tử có thể dung thứ cho những suy nghĩ, ý kiến khác biệt, đồng thời không che giấu quan điểm khác biệt của bản thân, đối đãi với người khác bằng sự chân thành, thẳng thắn. Kẻ tiểu nhân hèn hạ thì không như vậy, họ hoặc che giấu suy nghĩ của mình, hoặc căn bản là không có chính kiến, bề ngoài tỏ vẻ phục tùng, nhưng trong lòng lại ngấm ngầm làm trái, thậm chí còn nghĩ cách tính kế người khác.
6. Khí chất khác biệt
Quân tử thái nhi bất kiêu, tiểu nhân kiêu nhi bất thái. (Luận ngữ - Tử Lộ) - Người quân tử ung dung tự tại mà không kiêu ngạo, kẻ tiểu nhân kiêu ngạo mà không ung dung tự tại.
Hơn hai nghìn năm trước, Khổng Tử đã dạy chúng ta "con người cần xem khí chất". Người quân tử trang trọng, tâm cảnh bình hòa, khí định thần nhàn, không có cảm giác tự phụ; kẻ tiểu nhân ngạo mạn, tự đại, mang tính công kích, tràn đầy hơi thở kiêu căng.
7. Chí hướng khác nhau
Quân tử thượng đạt, tiểu nhân hạ đạt. (Luận Ngữ - Hiến Vấn) - Người quân tử hướng lên trên, kẻ tiểu nhân hướng xuống dưới.
Có người cho rằng quân tử ngày ngày tiến bộ hướng lên, tiểu nhân ngày ngày sa đọa xuống dưới; Có người cho rằng quân tử thuận theo thiên lý, ngày càng sáng suốt, tiểu nhân thuận theo dục vọng con người, ngày càng ô uế; Có người cho rằng quân tử theo đuổi sự thông đạt ở tầng cao, tiểu nhân theo đuổi sự thông đạt ở tầng thấp; Có người cho rằng quân tử đạt đến Đạo, tiểu nhân đạt đến Khí.
Người xưa nói, chí hướng nên đặt ở nơi cao xa. Làm người có hai hướng, một là hướng lên, gọi là "thượng đạt", một là hướng xuống, gọi là "hạ đạt". Hướng lên tức là hướng thiện, không ngừng sửa chữa lỗi lầm, theo đuổi đạo nghĩa; hướng xuống tức là không biết sửa lỗi, không biết tu thân dưỡng tính, ngày càng sa sút. Làm việc thiện như leo núi, làm việc ác như đất lở, đi lên luôn khó khăn, phải nỗ lực rất nhiều; đi xuống thì rất dễ dàng, nhưng kết quả là hủy hoại chính mình.
8. Theo đuổi những điều khác biệt
Quân tử hoài đức, tiểu nhân hoài thổ; quân tử hoài hình, tiểu nhân hoài huệ.(Luận ngữ - Lý Nhân) - Người quân tử suy nghĩ và lo lắng về đức hạnh, kẻ tiểu nhân suy nghĩ và lo lắng về ruộng đất, bổng lộc; người quân tử suy nghĩ về việc không được vi phạm pháp luật, kẻ tiểu nhân lại suy nghĩ về cách thức để đạt được lợi ích.
Người quân tử an phận thủ pháp, kẻ tiểu nhân thì chỉ biết lợi ích, dù có phạm tội cũng không màng. Người quân tử và kẻ tiểu nhân suy nghĩ và lo lắng về những điều khác nhau, hành động tất nhiên cũng khác nhau, kết quả cuối cùng càng khác biệt một trời một vực.
9. Nhân phẩm khác nhau
Quân tử cầu chư kỷ, tiểu nhân cầu chư nhân. (Luận Ngữ - Vệ Linh Công) - Người quân tử tự yêu cầu ở bản thân mình, kẻ tiểu nhân thì yêu cầu ở người khác.
Khi gặp vấn đề, có mâu thuẫn, người quân tử có đặc điểm tự kiểm điểm, tự lập tự cường. Người quân tử luôn tự xem xét lại cách làm của mình, tìm ra những điểm chưa tốt để sửa chữa khuyết điểm, không ngừng tiến bộ. Còn kẻ tiểu nhân thì ngược lại, không bao giờ tự kiểm điểm bản thân, luôn đổ lỗi và trách nhiệm cho người khác, đòi hỏi người khác phải hoàn hảo, đương nhiên sẽ không có tiến bộ.
10. Lựa chọn khác nhau
Quân tử cố cùng, tiểu nhân cùng tư lạm hĩ. (Luận ngữ - Vệ Linh Công) - Người quân tử khi lâm vào cảnh khốn cùng, vẫn kiên trì nguyên tắc; nếu là kẻ tiểu nhân, sẽ làm bậy.
Có thể hay không khi nghèo túng vẫn kiên trì nguyên tắc và giới hạn đạo đức, không chỉ là sự khác biệt giữa quân tử và tiểu nhân, mà còn là sự khác biệt giữa chân quân tử và ngụy quân tử. Càng ở trong hoàn cảnh gian khổ nhất, càng có thể thấy rõ bản chất của một người. "Cùng thả ích kiên, bất đọa thanh vân chi chí" chính là chân dung của người quân tử chân chính.
Theo Secretchina
Minh Nguyệt
