Ân oán nghìn năm Nga - Ukraine - phương Tây (Kỳ 1): Ukraine vùng biên giới loạn ly
Những hiểu biết lịch sử trong thời hiện đại này liệu còn ý nghĩa gì không? Trong buổi phỏng vấn của phóng viên Mỹ Tucker Carlson ngày 6/2/2024 tại Moscow, tổng thống Nga Putin đã dành khoảng 40 phút để nói về lịch sử nước Nga, Ukraine và các nước láng giềng. Ông đã gián tiếp cho thấy tầm quan trọng của hiểu biết lịch sử đối với thế giới đương đại. Như bất cứ một người bình thường nào khác, tổng thống Putin cũng có những sai lầm của riêng ông, nhưng về điều này thì ông đã đúng, đó là vai trò không thể phủ nhận của lịch sử đối với hiện tại và tương lai.
Quả thật, không có một con người nào không có quá khứ, không có sự kiện nào mà không có nguyên nhân, và không có một đất nước hay dân tộc nào mà không có lịch sử. Rõ ràng là, muốn hiểu được chính trị, hãy chớ quên sử, địa. Cụ thể hơn, để hiểu được nguyên nhân dẫn đến cuộc chiến Nga - Ukraine hiện tại, chúng ta không có lựa chọn nào khác là phải tìm đầu mối của nó từ trong lịch sử: lịch sử của Ukraine, của nước Nga, và lịch sử bang giao giữa họ với các nước phương Tây…
Ukraine - Nga - Belarus, những người anh em đã từng chung một nhà
Người Trung Hoa xưa có ngạn ngữ đại loại là: “Năm trăm năm trước, có khi chúng ta đã từng chung một nhà”, điều này hoàn toàn đúng với bộ ba Ukraine - Nga - Belarus, thực ra câu chuyện bắt đầu khoảng hơn một nghìn năm trước.
Vào năm 988, trên khu vực ngày nay là Ukraine, Belarus và một phần lãnh thổ Nga hiện tại xuất hiện người Rus, họ đã lập ra nhà nước Kievan Rus. Chữ “rus” của nước Nga (Russia) và Belarus ngày nay là thừa hưởng từ Kievan Rus, vốn có nghĩa gốc Bắc Âu chỉ những người đàn ông chèo thuyền. Quả thực những người này đã chèo thuyền men theo các dòng sông để tiến nhập Kievan Rus từ Bắc Âu. Do vậy về chủng tộc, ở Kievan Rus có sự hỗn huyết giữa người Viking từ phương bắc tới, dân Slav từ bản địa phía đông sang. Ở địa điểm này, Kievan Rus do thường xuyên tiếp xúc với đế chế Byzantine ở phía nam, nên cư dân của nó có một phần quy theo đạo Kitô Chính thống (hay Chính thống giáo Đông phương). Người dân Kievan Rus tìm kiếm thêm những vùng đất mới, thứ nhất là để mở rộng khu vực canh tác. Thứ hai là vì, ở giữa một khu vực trống trải lại là tuyến đường di chuyển của các đế chế, Kievan Rus khó có thể yên ổn định cư. Từ đó mà có sự phân ly.
Những người di cư lên phía Bắc, định cư ở những vùng đất nội địa có rừng cây bao bọc để làm hàng rào an ninh hữu dụng, đã phát triển một đế quốc mới có tên Muscovy, là tiền thân của nước Nga sau này. Những người khác di cư lên phía tây bắc được sáp nhập vào lãnh thổ của Đại công tước Litva và Ba Lan, sau này là Belarus. Những người ở lại chính là tổ tiên của người Ukraine ngày nay trong một nhà nước lúc đó có tên là Galicia-Volhynia. Như vậy Ukraine, Nga, Belarus đã từng là “anh em một nhà”, vì đại cố sự mà kẻ đi người ở. Hẵng khoan nói về người Nga, trước hết, chúng ta hãy thăm lại ngôi nhà xưa của người Ukraine.
Ukraine, người ở lại làm chủ nhân của ngôi nhà trống trải
Tên gọi Ukraine có nghĩa là “vùng đất biên giới”, quả thực là một biên giới trên nhiều phương diện. Thứ nhất, đó là biên giới giữa đồng bằng và thảo nguyên, tức là ranh giới giữa dân định cư và dân du mục. Thứ hai, nó là biên giới vùng ảnh hưởng của Đông và Tây, là điều mà dường như gắn chặt với lịch sử nghìn năm của vùng đất này. Thứ ba, đây là biên giới của sự phân ly Cơ Đốc giáo, với Chính Thống giáo ở phía Đông và Công giáo La Mã ở phía Tây. Ukraine nằm ở một vị trí đặc biệt, nơi mà địa lý đã làm nên lịch sử.
Vị trí ấy thuộc vùng đất thấp ở Đông Âu, phía Đông và Đông Bắc là nước Nga, phía Bắc là Belarus, đi từ tây bắc xuống tây nam ngày nay lần lượt là Ba Lan, Slovakia và Hungary. Hầu như không có núi non làm biên giới tự nhiên, lại nằm ở khu vực trung chuyển như vậy, Ukraine ví như ngôi nhà 4 mặt trống trải mà gió từ bốn phương tám hướng thổi đến có thể làm lung lay rường cột và xô đổ những đồ vật trong nhà.
“Cơn gió lốc” đầu tiên đến từ phương Đông là một trong những “cơn lốc” mạnh nhất mà nhân loại từng biết đến. Vào nửa đầu thế kỷ thứ 13, khi nhà nước Kievan Rus đang trên đà thịnh vượng thì đã bị đập tan bởi lực lượng kỵ binh Mông Cổ đến từ thảo nguyên Á Châu, đó là quân đội của Batu Khan (tức Bạt Đô), cháu nội của Thành Cát Tư Hãn. Người xưa có câu: “Vó ngựa Mông Cổ đi đến đâu, cỏ không mọc được ở đó”, ở trên địa hình bằng phẳng, sức tiến công và tốc độ của quân Mông Cổ khi ấy là vô địch. Địa hình Kievan Rus vừa bằng phẳng lại nằm trên đúng chặng đường viễn chinh từ Đông sang Tây của vó ngựa Mông Cổ. Và thế là như một định mệnh, nhà nước độc lập đầu tiên đã không thể tồn tại.
Sau thất bại đó, những tổ tiên của người Nga đã rời bỏ đất này đi lên phía bắc. Những người ở lại là tổ tiên của người Ukraine trong một nhà nước khi ấy có tên là Galicia-Volhynia. Câu hỏi đặt ra là, sau thất bại tan hoang của nhà nước đầu tiên Kievan Rus, hỏi anh có thể yên ổn để xây dựng nên một nhà nước khác, độc lập và lâu dài hay không, khi mà xung quanh anh đều là những láng giềng hùng mạnh và lâu đời hơn anh? Câu trả lời của lịch sử là không, đó là lý do mà Ukraine thiếu tính liên tục về nhà nước, không có tính chất dân tộc ổn định, luôn bị giằng xé giữa những thế lực phương Đông và phương Tây, ở một vùng đất mang cái tên như đã vận vào số mệnh: “Ukraine - vùng đất biên giới.”
Thời kỳ Ukraine trong vòng ảnh hưởng của Công quốc Ba Lan-Litva (từ thế kỷ 14-18)
Sau cuộc xâm lược của người Mông Cổ, người Rus chia thành người Nga, người Ukraine và người Belarus. Trong khi người Nga lúc này vẫn chịu sự cai trị của người Mông Cổ, thì người Ukraine và người Belarus là thần dân của Lithuania (hay Litva) và Ba Lan, những người đã được thống nhất trong một liên minh gia tộc từ năm 1386 và trong một liên minh thực sự từ năm 1569. Vào thế kỷ 14, quyền thừa kế khu vực Kyiv Rus lần đầu tiên được truyền cho Đại công tước của Litva, người đã cai trị hầu hết Ukraine khi đó với ngôn ngữ chính thức thuộc ngữ hệ Slav. Còn công quốc Galicia ở phía tây nằm dưới sự cai trị trực tiếp của người Ba Lan vào giữa thế kỷ 14. Hai thế kỷ sau, toàn bộ Ukraine được hợp nhất vào Vương quốc Ba Lan. Như vậy, trước khi Ukraine nằm trong vòng ảnh hưởng của nước Nga từ thế kỷ 18, thì nó đã có chừng ba đến bốn trăm năm thuộc về Công quốc Ba Lan - Litva.
Chính ở đặc điểm này mà có sự chia rẽ hay nói cách khác, đã tạo nên biên giới về tín ngưỡng trong lòng xã hội Ukraine và dẫn đến sự xuất hiện của người Cossack.
Như chúng ta đã biết, Ukraine là một vùng đất đen rất màu mỡ, rất thuận lợi cho sản xuất nông nghiệp. Do vậy, đa phần người dân nơi đây làm nông nghiệp, là nông dân hoặc nông nô. Họ làm việc trong những điền trang lớn của giới quý tộc Ba Lan và cả những quý tộc Ukraine, những người đã chuyển sang tín ngưỡng Công giáo La Mã vào thế kỷ 17 giống như xã hội tầng lớp trên của Ba Lan vậy. Nhưng đa phần dân chúng phổ thông của Ukraine vẫn trung thành với Chính Thống giáo Đông phương. Có lẽ đã có những xung đột giữa nông nô, nông dân và giới chủ đất quý tộc, cũng như mâu thuẫn giữa hai tín ngưỡng. Và thế là từ giữa thế kỷ 16 người dân Ukraine đã quay sang tìm kiếm sự bảo hộ của một thế lực quân sự rất mạnh của vùng thảo nguyên Ukraine ngày nay, những người cũng có cùng tín ngưỡng với họ.
Đó là người Cossack. Nhắc đến Ukraine mà không nhắc đến vai trò của người Cossack ở khu vực này, là một sự thiếu sót. Họ cũng là người Ukraine trong một tập hợp rất đa dạng.
Cossack, hay Kazak (Cô - dắc), ban đầu là danh xưng liên quan đến những chiến binh Tatar tự do, nhưng dần dần đã trở thành tên gọi chỉ những cá thể người Nga, người Litva và người Ba Lan, trong đó có rất nhiều nông nô, chán ghét cuộc sống khắc nghiệt ở quê nhà mà bỏ xuống tụ tập ở vùng thảo nguyên Ukraine ngày nay. Họ sinh sống như những tên trộm, thương nhân, lính đánh thuê. Ở một vùng đồng bằng rộng bao la và hoàn toàn trống trải, liên tục phải đối phó với đủ mọi thế lực du mục hiếu chiến, những người này họp lại thành những tập đoàn quân sự dũng mãnh.
Tình huống của người Cossack ở Ukraine gần giống với tình huống của người Pashtun ở Afghanistan, lãnh thổ của họ đều nằm trên giao lộ Đông Tây, ma sát va đập với tứ xứ nên cực kỳ hiếu chiến. Điều khác biệt là Afghanistan có địa hình đồi núi hiểm trở, dễ thủ khó công, người Pashtun đi bộ, trọng huyết thống nội tộc; còn dân Cossack ở đồng bằng sông Đông và Dnieper bằng phẳng và trống trải là dân giang hồ tứ chiếng, là những kỵ sĩ thiện chiến.
Người Cossack sống bằng nghề gì? chủ yếu là mãi lộ và cướp bóc. Những “hảo hán Lương Sơn” ở vùng sông Đông và sông Dnieper này chuyên cướp bóc các quốc gia láng giềng, trở thành một lực lượng bất trị sớm đầu tối đánh, khiến các vương triều láng giềng hết sức ngán ngẩm, nhưng buộc phải chung sống như chung sống với lũ, đồng thời cũng lợi dụng họ để toan tính riêng tư. Chẳng hạn, năm 1539, Đại công tước Vasili III của Muscovy đề nghị Sultan Thổ kiềm chế bớt người Cossack, thì Sultan hồi đáp rằng:
“Người Cossack không thề nguyện trung thành với tôi, và hãy để họ sống như là họ muốn.”
Đến năm 1549, Sa hoàng Ivan Bạo Chúa “đáp lễ” Sultan Thổ khi được yêu cầu điều tương tự, rằng:
“Người Cossack sông Đông không phải thần dân của tôi, và việc họ thích sống trong chiến tranh hay hòa bình không phải là sự cần biết đến của tôi.”
Tập hợp những người Cossack sống ở khu vực hạ lưu sông Dnieper (Ukraine ngày nay) được gọi là voisko Zaporozhia. Cuộc nổi dậy của người Cossack năm 1648 thành công đến nỗi nó đã làm sụp đổ liên bang Ba Lan - Litva vẫn cai trị vùng đất này. Năm 1775, voisko Zaporozhia ở Ukraine đã bị giải tán bởi nhà Romanov đang làm Sa Hoàng Nga, và các thủ lĩnh Cossack cao cấp đã được ban tặng các tước hiệu quý tộc. Người Cossack cam kết trung thành với Sa hoàng Nga Aleksei I. Dù có những lời hứa trao cho Ukraine quyền tự trị trong Hiệp ước Pereyaslav, giới lãnh đạo Ukraine và người Cossack chỉ có cơ hội thăng tiến ở nhà nước Nga, chứ chưa bao giờ có tự do và tự trị thực sự như họ mong muốn. Ở giai đoạn sau này, chính quyền nhà Romanov tiến hành chính sách “Nga hóa” các vùng đất Ukraine, cấm sử dụng ngôn ngữ Ukraine trong xuất bản và công cộng.
Trong quá trình này, người Cossack vừa là lực lượng hỗ trợ chiến đấu đắc lực, vừa là lực lượng phản loạn tiềm năng mà người Nga luôn phải dè chừng. Chất tự do và hoang dã của họ vẫn còn đó.
Một Ukraine độc lập lần đầu tiên trong lịch sử
Trong Thế chiến I, dân Ukraine chia làm hai, chiến đấu cho cả hai phe Liên minh (với đế quốc Áo - Hung) và phe Hiệp ước (với Nga). Sau năm 1917, cả Đế quốc Nga của nhà Romanov lẫn đế quốc Áo - Hung sụp đổ, Ukraine cũng có được độc lập trong thời gian ngắn, rồi lại tiếp tục bị chia cắt, phần Tây thuộc Ba Lan, phần đông là nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Ukraine - thành viên sáng lập Liên Xô sau này. Hậu quả của việc đó là sự cưỡng chế của Tổng bí thư Iosif Stalin đối với Ukraine bằng một nhà nước cảnh sát để thực hiện chính sách của Liên Xô ở đây. Sự tận thu hoa lợi của chính quyền Stalin đối với Ukraine đã gây ra cái chết của cả triệu người Ukraine trong một nạn đói được gọi là Holodomor vào năm 1932-1933. Stalin còn mở các cuộc thanh trừng chính trị tại Liên bang Xô Viết (1929–34 và 1936–38), trong đó đã bắt giữ gần bốn phần năm giới lãnh đạo Ukraine và ba phần tư toàn bộ sĩ quan cao cấp của quân đội.
Trong Thế chiến 2, vì Ba Lan bị nước Đức quốc xã và Liên Xô thỏa thuận chia phần, nên phần phía tây Ukraine vốn chịu ảnh hưởng của Ba Lan đã được tái hợp với phần phía đông của Ukraine. Chính Ukraine lại đóng góp nhiều xương máu cho Liên bang Xô Viết trong cuộc kháng chiến chống Phát xít, tới 1,4 triệu nhân mạng trong tổng số 8,7 triệu lính Xô Viết đã hy sinh. Tuy vậy, cũng giống như thời Thế Chiến I và trước đó, lại có một bộ phận những người Ukraine chiến đấu cho phe bên kia, lần này là Phát xít Đức, chính là phong trào quốc gia chống Liên Xô tại Galicia - Quân đội Nổi dậy Ukraine (1942).
Sau cái chết của Stalin năm 1953, Nikita Khrushchev trở thành lãnh đạo mới của Liên bang Xô viết. Vốn là “Thư ký thứ nhất” của “Đảng Cộng sản Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Ukraine” trong giai đoạn 1938-49, Khrushchev rất gần gũi với nước cộng hòa này, Krym đã được chuyển từ Liên Xô cho Ukraine trong thời gian đó. Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Ukraine sau đó trở thành “đầu tàu” về công nghiệp cho Liên Bang Xô Viết cho đến khi Ukraine chính thức được độc lập vào cuối năm 1991 sau khi Liên Xô giải thể.
Ukraine độc lập, nhưng chưa bao giờ thống nhất về tình cảm dân tộc.
Một Ukraine độc lập nhưng chưa bao giờ thống nhất
Người Cossack từ giữa thế kỷ 16 đã là một nhân tố chính ủng hộ sự chia rẽ trong xã hội Ukraine, giữa một bên là đa phần dân chúng theo Chính Thống giáo Đông phương và bên kia là giới quý tộc theo Công giáo La Mã. Những người Cossack hung bạo, bất trị, ưa tự do… nói chung không duy trì lòng trung thành lâu dài với thế lực nhà nước nào.
Tiểu thuyết lịch sử Taras Bulba của văn hào Gogol xuất bản năm 1835 kể về một thủ lĩnh Cossack trên đất Ukraine sẵn sàng hạ sát con trai mình vì anh này đã phản bội Cossack để theo Ba Lan Công giáo. Taras Bulba sau này khi bị đóng đinh trên cây và đốt cháy, vẫn kêu gọi người của mình tiếp tục chiến đấu. Đó là “chất” Cossack đặc trưng. Chẳng hạn như trong trích đoạn sau đây:
“Còn Taras Bulba? Lão đã dẫn cả đoàn quân vùng vẫy khắp đất nước Ba Lan. Lão đã đốt cháy mười tám làng mạc và bốn mươi nhà thờ đạo, tiến quân đến sát xứ Cracow. Bao nhiêu dân lành bị chém giết, bao nhiêu lâu đài nguy nga tráng lệ và giàu có bị đập phá tan tành; quân lính Cossack lục lọi hết chum, vại, thùng vò đựng các thứ rượu quý của các vua chúa chôn cất từ bao đời; dùng gươm giáo chặt nát hoặc đốt cháy bao nhiêu gấm vóc, lụa là, bao nhiêu quần áo sang trọng và đồ đạc quý giá.
- Đốt sạch! Phá sạch! Đừng tha gì hết! Bulba chỉ có một mệnh lệnh. Thế là quân Cossack giết sạch, không kể đàn ông đàn bà, không kể trẻ con, nơi thờ cúng thiêng liêng cũng chẳng bỏ sót. Bulba đốt cháy trụi cả nhà lẫn người. Từ trong ngọn lửa ngùn ngụt bốc lên trời, có những bàn tay trắng nõn giơ cao, những tiếng khóc như ri, những tiếng kêu vang trời dậy đất, đến cả cành cây ngọn cỏ cũng phải mủi lòng...” (hết trích)
Những xáo trộn về biên giới quốc gia và sắc dân trong thời kỳ Trung Cổ cũng dẫn đến những xáo trộn nhân tâm trong xã hội Ukraine, khác biệt tín ngưỡng càng khiến cho lòng người phân ly, có bộ phận gần gũi hơn với phương Tây - thông qua ảnh hưởng của Ba Lan, và một bộ phận gần gũi hơn với nước Nga ở phương Đông. Điều ấy thể hiện rõ nét trong Thế Chiến I và II, khi dân Ukraine chia hai phe để ủng hộ hai bên đối địch. Trong Thế Chiến I là phe theo Liên minh Áo - Hung chống phe theo Nga ở khối Hiệp ước; Trong Thế Chiến II là phe theo Liên Xô chống Phát xít và phe ủng hộ Phát xít chống Liên Xô.
Mãi đến ngày nay, trong xã hội Ukraine vẫn tồn tại sự chia rẽ có từ lịch sử ấy. Trong khi khu miền tây và miền trung bao gồm cả thủ đô Kiev, giáp với khu vực Châu Âu hướng đến phương Tây, thì miền đông và vùng duyên hải miền nam dọc Biển Đen lại hướng về nước Nga.
Lịch sử Ukraine là điển hình của sự phức tạp địa chính trị
Như vậy, chẳng phải đợi đến ngày nay, lịch sử nghìn năm của Ukraine đã gắn liền với sự chia rẽ cũng như ảnh hưởng lôi kéo từ hai phía Đông - Tây, phía Đông là nước Nga và sau đó là Liên Xô, còn phía Tây là phương Tây, thông qua Công quốc Ba Lan - Litva và có thời gian là cả nước Áo lúc đó của vương triều Habsburg. Các bộ phận lãnh thổ của Ukraine hiện nay đã từng thuộc về đến 14 quốc gia khác nhau trong lịch sử. Ngoài bộ phận dân gốc Nga, người Ukraine cũng có cả những người đến từ Đức, Ba Lan, Litva, Hungary và người Do Thái.
Thực tế là cho đến thời trước năm 1991, Ukraine chưa từng có một nhà nước độc lập, liên tục và lâu dài, cũng như chưa từng có một dân tộc chung dòng máu và có thành phần ổn định. Như một hệ quả tất yếu của lịch sử, phần phía tây Ukraine chịu ảnh hưởng văn hóa phương Tây, nhưng phần phía đông và nam lại chịu ảnh hưởng mạnh của văn hóa Nga, đôi khi đến mức khó phân định rạch ròi cái gì thuộc về phương Tây hay phương Đông, Ukraine hay Nga. Tỉ dụ như Nhà thờ St. Sophia ở Kyiv, với các bức bích họa Byzantine bên trong - là dấu ấn của Chính thống giáo Đông phương và phong cách Baroque bên ngoài - lại chịu ảnh hưởng của Giáo hội Công giáo La Mã. Hoặc chẳng hạn như việc người dân của hai quốc gia này vẫn tranh cãi về việc văn hào Gogol nổi tiếng rốt cuộc là người Nga hay người Ukraine vậy. Văn hào này sinh ra và lớn lên ở một vùng nông thôn Ukraine - mảnh đất về sau thuộc Sa hoàng Nga. Nhưng ông viết văn bằng tiếng Nga, sống một thời gian ở St Petersburg và khi chết được an táng tại Moscow.
Sự phức tạp địa chính trị ấy khiến Ukraine là một hồ sơ không hề giản đơn và gây nhiều tranh cãi. Đặc biệt là khi sát cạnh nó lại là một quốc gia to lớn và dữ dội như nước Nga. Vì thế trong nội dung kỳ tới, chúng ta sẽ từ vùng đồng bằng đất đen Ukraine ngược lên thủ đô Moscow ở phương Bắc để tìm hiểu xem nghìn năm qua đế chế Nga đã làm gì.
Xem: Phần 2
Nguyên Vũ
